Mục đích thương mại của các nhà đầu tư là điều quyết định cấu trúc trong các giao dịch M&A tại Việt Nam, bởi dựa trên mục tiêu nắm giữ thị phần, quyền kinh doanh… hay tài sản để lựa chọn các phương thức phù hợp khi mà pháp luật Việt Nam cũng đặt ra những quy định khác nhau về quyền của nhà đầu tư nước ngoài khi kinh doanh hay sở hữu tài sản tại Việt Nam. Đối với các nhà đầu tư nước ngoài, đặc biệt là những bên lần đầu tiếp cận thị trường Việt Nam, việc lựa chọn hình thức M&A cổ phần hay M&A tài sản không chỉ là một quyết định về cấu trúc giao dịch, mà còn là bài toán chiến lược pháp lý, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền kiểm soát, mức độ rủi ro, và hiệu quả đầu tư dài hạn. Việc thiếu sự chuẩn bị kỹ lưỡng hoặc đánh giá sai về khung pháp lý có thể khiến một thương vụ tưởng như thuận lợi trở thành rủi ro pháp lý tiềm tàng – từ xung đột cổ đông, nghĩa vụ tài chính ẩn, đến tranh chấp quyền sở hữu tài sản.

Bài viết này sẽ cung cấp một cái nhìn chuyên sâu từ góc độ pháp lý, mục tiêu không chỉ là làm rõ các quy định pháp luật, mà còn đưa ra chiến lược xử lý rủi ro, tối ưu quyền kiểm soát, và đảm bảo an toàn pháp lý trong từng hình thức giao dịch – cổ phần và tài sản – mà nhà đầu tư nước ngoài cần đặc biệt lưu tâm khi bước vào thị trường Việt Nam.

1. M&A cổ phần, lựa chọn tối ưu cho việc sở hữu cổ phần

M&A cổ phần được hiểu là nhà đầu tư nước ngoài tham gia vào việc vận hành hoạt động kinh doanh tại Việt Nam thông qua việc nắm giữ cổ phần, vốn góp trong một doanh nghiệp tại Việt Nam. Trong trường hợp này vấn đề trọng yếu không nằm ở việc nhà đầu tư nước ngoài có được mua hay không, mà phụ thuộc vào các điều kiện tiên quyết như: 

1. Mức độ tiếp cận thị trường thực tế có bị hạn chế không?

1. Cấu trúc sở hữu như thế nào để vượt qua rào cản pháp lý và thương mại một cách hợp pháp và an toàn?
2. Nhà đầu tư có cần vai trò kiểm soát? Hay chỉ đầu tư tài chính?

Để giải quyết các điều nêu trên, nhà đầu tư sẽ cần phải phải xác định hoạt động của doanh nghiệp mục tiêu, vì thực tế nếu doanh nghiệp mục tiêu là doanh nghiệp 100% vốn Việt Nam thì thông thường ngành nghề được ghi nhận trên giấy phép khá nhiều nhưng thực tế hoạt động chỉ có một vài ngành chính. Trong trường hợp này nhà đầu tư sẽ phải soát xét laị các ngành nghề của công ty mục tiêu, loại các ngành ảnh hưởng đến việc sở hữu của nhà đầu tư, hoặc một số ngành nghề khi có vốn nước ngoài thì mặc định sẽ phải xin ý kiến chấp thuận từ cơ quan quản lý hay giấy phép con và thực tế không đơn giản như công ty trong nước.

Sở hữu vốn, cổ phần đồng nghĩa với việc kế thừa nghĩa vụ cũng như gánh chịu các rủi ro tiềm ẩn, đây chính là điểm mấu chốt mà nhà đầu tư cần xem xét khi thực hiện thương vụ, bởi sau khi hoàn tất thủ tục hành chính để nhận chuyển nhượng vốn, cổ phần, nhà đầu tư trở thành chủ sở hữu của công ty, do đó các vấn đề phát sinh của công ty bao gồm cả nghĩa vụ tài chính sẽ do chủ sở hữu thực tế chịu trách nhiệm trong phạm vi số vốn, cổ phần nắm giữ. Các vần đề về tài sản, quyền sở hữu của công ty trước và sau khi thực hiện giao dịch M&A sẽ vẫn giữ nguyên, hay nói cách khách chỉ có sự dịch chuyển về thông tin chủ sở hữu cổ phần, vốn góp.

2. Bản chất pháp lý của M&A tài sản: Quyền lựa chọn mà không kèm gánh nặng pháp nhân

Khác với hình thức mua bán cổ phần – nơi nhà đầu tư tiếp quản toàn bộ pháp nhân cùng lịch sử pháp lý, nghĩa vụ tài chính và rủi ro tiềm ẩn, giao dịch M&A tài sản tại Việt Nam lại mang bản chất nắm giữ tài sản thực tế và lọc đi các rủi ro của doanh nghiệp. Theo đó nhà đầu tư chỉ tiếp nhận những tài sản cụ thể có giá trị chiến lược như: bất động sản, nhà máy, thiết bị, hợp đồng vận hành hoặc quyền sử dụng đất. Tất cả đều được xác định rõ ràng về chủ thể sở hữu và mục đích sử dụng, đồng thời có thể được đánh giá riêng biệt về pháp lý trước khi giao dịch.

Điều này đồng nghĩa với việc nhà đầu tư  sẽ hướng đến việc cấu trúc giao dịch sao cho không thừa kế nợ xấu, không tiếp nhận các tranh chấp nội bộ, và không bị ràng buộc bởi lịch sử tuân thủ hoặc vi phạm pháp luật của pháp nhân cũ.

3. Rủi ro pháp lý đặc thù khi giao dịch M&A tài sản – không phải tài sản nào cũng dễ chuyển nhượng

Tài sản bất động sản và quyền sử dụng đất (QSDĐ), trong mọi thương vụ tài sản, nhóm rủi ro lớn nhất đến từ bất động sản và quyền sử dụng đất – loại tài sản vừa có giá trị cao, vừa bị ràng buộc bởi khung pháp luật phức tạp, nhiều tầng lớp kiểm soát hành chính tại Việt Nam. Đối với nhà đầu tư nước ngoài, điểm nghẽn lớn nhất không phải là pháp lý sở hữu, mà là hạn chế việc nhà đầu tư nước ngoài, doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài nắm giữ một số hình thức hiện diện của bất động sản tại Việt Nam.

Một trong những rủi ro pháp lý nghiêm trọng khác nhưng thường bị đánh giá thiếu đầy đủ trong giao dịch M&A tài sản tại Việt Nam là tình trạng pháp lý không rõ ràng của quyền sử dụng đất. Trên thực tế, không ít trường hợp tài sản bất động sản đang bị thế chấp, kê biên hoặc đang phát sinh tranh chấp nội bộ, nhưng các thông tin này thường bị ẩn đi hay che dấu dẫn đến sai lệch giữa thực trạng pháp lý và hồ sơ công bố. Thêm vào đó, không hiếm trường hợp đất đang được sử dụng không đúng với mục đích đã được phê duyệt – chẳng hạn, đất nông nghiệp hoặc đất tôn giáo bị sử dụng làm nhà xưởng – gây rủi ro nghiêm trọng về tính hợp pháp của hoạt động đầu tư. Đặc biệt, nhiều giao dịch chuyển nhượng tài sản giữa các pháp nhân được thực hiện thông qua hợp đồng mua bán, nhưng không đăng ký sang tên quyền sử dụng đất, khiến giao dịch đứng trước nguy cơ bị tuyên vô hiệu nếu có tranh chấp phát sinh. Để kiểm soát rủi ro, nhà đầu tư nên yêu cầu thực hiện thẩm tra pháp lý độc lập về lịch sử pháp lý của tài sản tại cơ quan quản lý đăng ký đất đai.

4. M&A để tiếp nhận tài sản vô hình, nhà đầu tư cần lưu ý gì?

Trong kỷ nguyên số hóa, tài sản vô hình – bao gồm quyền sở hữu trí tuệ, phần mềm và dữ liệu người dùng – ngày càng trở thành yếu tố cốt lõi tạo nên giá trị doanh nghiệp, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghệ, thương mại điện tử và dịch vụ kỹ thuật số. Tuy nhiên, đây cũng là nhóm tài sản dễ bị định giá sai, khó kiểm soát pháp lý và dễ phát sinh tranh chấp, nếu không được định danh và phân tách rõ ràng trong giao dịch M&A.

Một trong những rủi ro phổ biến là sự không tương thích giữa quyền sở hữu trên giấy tờ và quyền khai thác thực tế. Ví dụ, nhãn hiệu dù đã được cấp văn bằng bảo hộ nhưng đang vướng tranh chấp hoặc bị khiếu nại tại Cục Sở hữu trí tuệ; phần mềm do nhân sự nội bộ phát triển nhưng không có văn bản chuyển giao mã nguồn, dẫn đến rủi ro tranh chấp quyền sở hữu hoặc hạn chế trong việc phát triển tiếp. Bên cạnh đó, dữ liệu người dùng – một loại tài sản vô hình có giá trị cao – nếu được thu thập hoặc xử lý không tuân thủ đúng quy định tại Nghị định 13/2023/NĐ-CP về bảo vệ dữ liệu cá nhân, có thể khiến nhà đầu tư đối mặt với nghĩa vụ hành chính và rủi ro pháp lý dây chuyền sau khi hoàn tất giao dịch.

5. Phương thức nào là tối ưu cho nhà đầu tư trong giao dịch M&A

Trong thực tiễn tư vấn M&A, không tồn tại một cấu trúc “tối ưu tuyệt đối” có thể áp dụng chung cho mọi thương vụ. Việc lựa chọn giữa mua cổ phần (equity deal), mua tài sản (asset deal), hay tái cấu trúc pháp nhân mục tiêu thực chất là một quyết định mang tính chiến lược, phản ánh sự kết hợp giữa mục tiêu kiểm soát, ý định thương mại và thiết kế đầu tư dài hạn của nhà đầu tư. Trọng tâm không chỉ nằm ở việc “mua cái gì”, mà là mua theo cách nào để đạt được giá trị thương mại mong muốn mà không đồng thời kế thừa các rủi ro pháp lý tiềm ẩn của doanh nghiệp mục tiêu.

Trong nhiều trường hợp, việc mua toàn bộ cổ phần sẽ giúp nhà đầu tư sở hữu pháp nhân hiện hữu cùng hệ sinh thái giấy phép, đội ngũ vận hành và chuỗi giá trị tích lũy. Tuy nhiên, đi kèm là những rủi ro ngầm như:

• Nghĩa vụ thuế chưa phát hiện,
• Hợp đồng nội bộ bất lợi,
• Tranh chấp cổ đông,
• Hoặc thậm chí là sai phạm hành chính trong quá khứ.

Ở chiều ngược lại, cấu trúc M&A tài sản cho phép nhà đầu tư lựa chọn tài sản chiến lược và loại trừ phần rủi ro không mong muốn, nhưng lại đối mặt với thách thức trong việc chuyển giao giấy phép, quyền lợi hợp đồng, hoặc đội ngũ nhân sự chủ chốt.

Do đó, câu hỏi đúng không phải là “nên chọn hình thức nào”, mà là “nên thiết kế cấu trúc nào để đạt mục tiêu thương mại trong điều kiện rủi ro có thể kiểm soát”. Trong một số thương vụ, nhà đầu tư sẽ phải xem xét đến dịch chuyển tài sản ra khỏi pháp nhân hiện hữu hoặc xác lập pháp nhân mới hoặc sử dụng công ty trung gian tại quốc gia thứ ba để nắm quyền kiểm soát, tối ưu hóa thuế và giảm thiểu rủi ro pháp lý nội địa.

Cuối cùng, việc lựa chọn cấu trúc không nên xuất phát từ khuôn mẫu có sẵn, mà từ mục tiêu kiểm soát thực chất, dòng tiền đầu tư và mô hình khai thác sau giao dịch. Một giao dịch được coi là tối ưu không phải vì “ít rủi ro pháp lý nhất”, mà vì rủi ro pháp lý đã được nhận diện, định lượng và tích hợp vào cấu trúc đầu tư một cách có chiến lược và kiểm soát được. Chọn mua cổ phần hay tài sản không đơn thuần là lựa chọn kỹ thuật, mà là một quyết định chiến lược, phản ánh cách nhà đầu tư nhìn nhận về quyền kiểm soát, khả năng kế thừa giá trị, và mức độ chấp nhận rủi ro. Mỗi cấu trúc đều có ưu điểm và cạm bẫy riêng, và chỉ khi được tư vấn bài bản, nhà đầu tư mới có thể biến những quy định phức tạp thành lợi thế cạnh tranh trên bàn đàm phán.

Thời gian viết bài: 16/04/2025

Bài viết ghi nhận thông tin chung có giá trị tham khảo, trường hợp bạn mong muốn nhận ý kiến pháp lý liên quan đến các vấn đề mà bạn đang vướng mắc, bạn vui lòng liên hệ với Luật sư của chúng tôi theo email info@cdlaf.vn

Bạn có thể tham thảo thêm:

• Trách nhiệm pháp lý của người quản lý doanh nghiệp trong hoạt động kinh doanh
• Sự đồng ý của chủ thể dữ liệu cá nhân có phải là điều bắt buộc
• Pháp lý M&A cho Nhà đầu tư: Từ hợp nhất pháp nhân đến chiến lược kiểm soát thị trường